Շնորհակալություն ենք հայտնում «Հետք» օրաթերթին՝ հայկական COVID-19 թեստերի արտադրության շուրջ կատարված կարևոր աշխատանքի համար, որը մատնանշել է առողջապահության, կենսատեխնոլոգիաների, ախտորոշիչ թեստերի արտադրության, գիտահետազոտական, գիտաարտադրական բնագավառների հետ կապված օրենսդրական բացերը և դրանցից բխող խնդիրները։

    Հետաքննությունը ցույց է տվել, որ խնդիրներն առկա են և՛ օրենսդրության և՛ դրա ապահովման ամբողջ առանցքով։ Ուրախ ենք, որ մեր նախաձեռնությունը նպաստել է այդ բացերի վերհանմանը, հատկապես որ գիտական հանրույթն ավելի քան երեսուն տարի պարբերաբար բարձրաձայնել է դրա մասին, սակայն՝ ապարդյուն։ Հուսով ենք, որ այս հետաքննությունը կնպաստի իրավիճակի շտկմանը։

    Այդուհանդերձ, մեզ համար առնվազն անհասկանալի է, թե ինչու են այդ օրախնդիր հարցերը արդյունքում մնացել աննկատ «սենսացիոն» վերնագրի տակ։ Ստացվում է, որ բոլոր օղակներում կան խնդիրներ, իսկ միակ մեղավորը Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտն (ՄԿԻ) է, որը պատասխանատվություն է ստանձնել կորոնավիրուսի համավարակով պայմանավորված արտակարգ դրության այս ծանր պայմաններում որևէ կերպ օգտակար լինել պետության համար։ «Простите, часовню тоже мы развалили?»։

Իսկ հիմա մի քանի նկատառում.

• ՄԿԻ-ին, լինելով պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն, որը գործում է գիտության բնագավառում, համաձայն Ձեր իսկ վկայակոչած օրենքի, պարտավոր չէր դիմել «Ստանդարտների և չափագիտության ազգային մարմին» սարքերի ստուգաչափման համար։ Մենք երբևէ չենք առարկել, որ մեր բոլոր սարքավորումները ստուգաչափվեն, սակայն, ինչպես հոդվածում ևս նշել եք, ստուգաչափող մարմինը, ըստ էության, ի վիճակի չէ դա ապահովել։ Մեր կարծիքով՝ հարկավոր են օրենսդրական փոփոխություններ, ինչպես նաև դրանց կիրառումն ապահովող ֆինանսական միջոցներ և մեխանիզմներ։ Ձեր հոդվածից բխում է, որ Հայաստանի ախտորոշիչ լաբորատորիաներում (թե՛ պետական, թե՛ մասնավոր) «վերջին 11 տարիների ընթացքում» առողջապահության բնագավառում օգտագործվող սարքերը ստուգաչափված չեն, ինչը օրենքի և լիցենզիայի պայմանների խախտում է։ Արդյո՞ք դա նշանակում է, որ միայն «Հայկական COVID-19 թեստերն արտադրող սարքերը չեն համապատասխանում օրենքի պահանջներին», ինչն ինքնին վիճարկելի պնդում է՝ հաշվի առնելով հաջորդ կետը։
• Թեստերի արտադրությունը չի կարելի որակել «այսպես, թե այնպես առողջապահության բնագավառին առնչվող»։ Մեր մեկնաբանությամբ այդ գործընթացը բնութագրվում է որպես արտակարգ դրության պայմաններում կենսատեխնոլոգիաների բնագավառում գիտաարտադրական գործունեություն։ Սակայն գոյություն ունեն գործադիր (ՀՀ առողջապահության նախարարություն, ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարություն) և օրենսդիր (ՀՀ Ազգային ժողով) մարմիններ, որոնցից կարելի է ստանալ այդ հարցի հստակ պատասխանը, ինչպես դա արվել է հոդվածի մի շարք այլ հարցերի դեպքում։ Մեր կարծիքով՝ ընդհանրապես ախտորոշիչ թեստերի արտադրությունը պետք է ունենա առանձին օրենսդրական կարգավորում այնպես, ինչպես դեղամիջոցների արտադրությունը կարգավորվում է «Դեղերի մասին» օրենքով, գործադիրի մի շարք որոշումներով և հանդիսանում է լիցենզավորվող գործունեություն։ Հուսով ենք, որ մեր նախաձեռնած աշխատանքը կնպաստի նաև օրենսդրական դաշտի բարելավմանը և հիմք կստեղծի Հայաստանում այս կարևոր տնտեսական ճյուղի զարգացման համար։ Վերջապես, ՄԿԻ-ն աշխատանքները սկսել է արտակարգ դրության ժամանակ, ինչը ենթադրում է արտակարգ լուծումներ (օրինակ՝ դեղերի ներկրման համար արտակարգ իրավիճակում հանվում է պարտադիր պետական գրանցման պահանջը), և չնայած սուղ և բարդ պայմաններին՝ մեզ հաջողվել է մեր առջև դրված խնդիրը լուծել բարձր մակարդակով։
• ՄԿԻ-ում թեստերի արտադրությունը շահույթ չհետապնդող գործունեություն է, քանի որ ինստիտուտը չի վաճառում թեստերը, այլ դրանք անհատույց հանձնում է ՀՀ ԱՆ Հիվանդությունների և վերահսկման և կանխարգելման ազգային կենտրոնին (ՀՎԿԱԿ)։ Միակ «շահը»՝ դա ուշադրություն գրավելն է Հայաստանի գիտական ներուժին և ցույց տալ, որ գիտությունն ունակ է լուծելու պետության համար հրատապ խնդիրներ։ Ի դեպ, մենք Կառավարությունից ստացել ենք ոչ թե «250 հազար ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ», ինչպես նշել է հոդվածագիրը, այլ, ինչպես բազմիցս ասվել է, ինստիտուտին տրամադրվել է 250000 ԱՄՆ դոլարի հումք 100000 թեստի արտադրության համար։ Այս թեստերի արտադրությունը «միանգամյա» գործունեություն է՝ ուղղված արտակարգ դրության ժամանակ պետական կարիքների բավարարմանը և պետության ֆինանսական միջոցների խնայողությանը։ Այստեղ մեկ անգամ ևս նշենք, որ 1 թեստի համար 10 ԱՄՆ դոլար շուկայական արժեքի պարագայում ՄԿԻ-ի կողմից 2,5 ԱՄՆ դոլար ինքնարժեքով արտադրությունը 100000 թեստի հաշվարկով խնայել է 750000 ԱՄՆ դոլար։
• Մեզ հասկանալի չէ հոդվածում բազմաթիվ անգամ կշեռքի հետ կապված հարցերի արծարծումը։ Իհարկե, կշեռքի օրինակով ընթերցողին շատ մատչելի կերպով կարելի է բացատրել ստուգաչափման հիմունքները։ Սակայն ստեղծվում է տպավորություն, որ կշեռքը թեստերի արտադրության մեջ կենսական նշանակություն ունեցող սարք է։ Մինչդեռ մենք ասել և նորից ենք ասում, որ թեստերի արտադրության մեջ կշեռք չի օգտագործվում։
• Մեր բոլոր թեստերը պարունակում են դրական և բացասական ստուգիչ նմուշներ, որոնք ապահովում են ախտորոշիչ լաբորատորիաներում թեստերի օգտագործմամբ ստացված արդյունքների որակի վերահսկումը։ «Հետք»-ին տրված պատասխաններում նշել ենք, որ բոլոր ձեռք բերված նյութերն ունեն որակի և համապատասխանության սերտիֆիկատներ արտադրողի կողմից, ինչը սակայն հոդվածագիրը հարկ չի համարել տպագրել։
• «Հատված CDC ուղեցույցից, որտեղ նշված է, որ դրական արդյունքը միշտ չէ, որ վկայում է կորոնավիրուսի առկայության մասին։ Բացասական պատասխանը՝ ևս» պնդումը միանգամայն ճիշտ է, սակայն դա վերաբերում է ոչ թե ախտորոշիչ թեստի որակին, այլ բժշկության մեջ ընդունված այն մոտեցմանը, որ չի կարելի ախտորոշել Կովիդ-19 միայն թեստերի արդյունքների հիման վրա՝ առանց հաշվի առնելու կլինիկական պատկերը և հարակից հետազոտությունների արդյունքները, ինչի մասին նշված է նաև մեր թեստերի ներդիր-ուղեցույցում։ Չպետք է մոռանանք, որ առհասարակ հիվանդությունն ախտորոշում է բժիշկը, իսկ սարքերը և թեստերը օգնող գործոններ են։
• Ներկայում Կովիդ-19-ի աշխարհի գրեթե բոլոր ՊՇՌ թեստերը հիմնված են հոդվածում բերված՝ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) փաստաթղթում նկարագրված երեք ուղեցույցներից մեկի վրա, ինչը հրապարակման ժամկետներով պայմանավորված՝ թեստերի վստահելիության կասկածը դարձնում է անհիմն։ Յուրաքանչյուր հետաքրքրված անձ կարող է ծանոթանալ Google-ում «SARC-CoV-2 PCR test inserts» որոնման արդյունքում գտնված թեստերի ուղեցույցների «References» բաժինը և կգտնի հղում այդ ուղեցույցներից որևէ մեկի վրա։ ԱՀԿ-ն տեղեկատվական և խորհրդատվական մարմին է և պարտադրող ուժ չունի, այն կարող է միայն առաջարկություններ, խորհուրդներ և տեղեկություններ տրամադրել։ Իսկ յուրաքանչյուր պետություն, հիմք ընդունելով այդ առաջարկները, կարող է հաստատել ախտորոշման մեթոդիկա կամ օգտագործել այլ ուղեցույցների հիման վրա մշակված ախտորոշիչ թեստեր։

    Չանդրադառնալով հոդվածում տեղ գտած նեղ մասնագիտական անճշտություններին, որոնք սակայն սկզբունքային բնույթ չեն կրում, գտնում ենք, որ «Հետք» օրաթերթի «Հայկական COVID-19 թեստերն արտադրող սարքերը չեն համապատասխանում օրենքի պահանջներին» վերտառությամբ հոդվածում բարձրաձայնված՝ թեստերի արտադրության թերությունների վերաբերյալ նկատառումները հիմնավորված չեն, մատնանշում են գործող օրենսդրության և դրա կիրառման ապահովման էական բացթողումները, իսկ վերնագիրը չի արտացոլում հոդվածի բովանդակությունը և տարուղղորդող է։ Օգտվելով առիթից՝ ևս մեկ անգամ հայտարարում ենք, որ ՄԿԻ-ի կողմից թեստերի արտադրության գործընթացում բոլոր ջանքերը գործադրվում են՝ ապահովելու թեստերի բարձր որակական հատկանիշները, և դրանց օգտագործմամբ իրականացվող չափումների տվյալները համապատասխանում են ներկրված սերտիֆիկացված թեստերի արդյունքներին, ինչը ցույց են տվել ՄԿԻ-ի ներլաբորատոր և ԱՆ ՀՎԿԱԿ-ի իրականացրած փորձարկումները։

Հարգանքով՝
Արսեն Առաքելյան